ગુજરાતી વ્યાકરણ
ટોપીક : સમાસ


સમાસ એટલે શું?

👉 બે કે વધુ શબ્દો ભેગા થઈને ટૂંકો અને અર્થસભર એક શબ્દ બને તેને સમાસ કહે છે.

📌 સમાસમાં શબ્દો જોડાતા હોય છે અને વચ્ચેના વિભક્તિ, સમ્બંધ શબ્દો લુપ્ત થઈ જાય છે.

ઉદાહરણ

  • રાજાનો પુત્ર → રાજપુત્ર

  • દેવોનો ઇન્દ્ર → દેવેન્દ્ર

  • ગામમાં રહેતો → ગ્રામવાસી

સમાસના અંગ

સમાસમાં મુખ્યત્વે બે અંગ હોય છે:

1️⃣ પૂર્વપદ
2️⃣ ઉત્તરપદ

📌 જે શબ્દ પહેલા આવે તેને પૂર્વપદ
📌 જે શબ્દ પછી આવે તેને ઉત્તરપદ

સમાસના મુખ્ય પ્રકાર

ગુજરાતી વ્યાકરણમાં સામાન્ય રીતે ૬ પ્રકારના સમાસ જોવા મળે છે:

1️⃣ અવ્યયીભાવ સમાસ
2️⃣ તત્પુરુષ સમાસ
3️⃣ કર્મધારય સમાસ
4️⃣ દ્વંદ્વ સમાસ
5️⃣ દ્વિગુ સમાસ
6️⃣ બહુવ્રીહિ સમાસ

1️⃣ અવ્યયીભાવ સમાસ

👉 જ્યારે પૂર્વપદ અવ્યય હોય અને સમગ્ર શબ્દ અવ્યય તરીકે વપરાય.

લક્ષણ

✔ સમય, સ્થાન, રીત બતાવે
✔ બદલાતો નથી

ઉદાહરણ

શબ્દવિચ્છેદ
યથાશક્તિયથા + શક્તિ
પ્રત્યક્ષપ્રતિ + અક્ષ
અનાયાસેઅ + નાયાસ

2️⃣ તત્પુરુષ સમાસ

👉 જેમાં ઉત્તરપદ મુખ્ય હોય અને પૂર્વપદ તેના પર આધારિત હોય.

તત્પુરુષ સમાસના પ્રકાર

પ્રકારઉદાહરણ
કર્મ તત્પુરુષગ્રંથલેખન (ગ્રંથ લખવો)
કરણ તત્પુરુષહસ્તલેખ
સંપ્રદાનગુરુદક્ષિણા
અપાદાનભયમુક્ત
અધિકરણગૃહનિવાસ

3️⃣ કર્મધારય સમાસ

👉 પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદ એક જ વ્યક્તિ/વસ્તુ દર્શાવે.

ઉદાહરણ

શબ્દવિચ્છેદ
નિલકમળનિલું કમળ
મહારાજામહાન રાજા
સુશિક્ષિતસારો શિક્ષિત

4️⃣ દ્વંદ્વ સમાસ

👉 બંને પદો સમાન મહત્વ ધરાવે.

લક્ષણ

✔ ‘અને’ નો ભાવ આવે

ઉદાહરણ

શબ્દવિચ્છેદ
માતાપિતામાતા અને પિતા
દિવસરાતદિવસ અને રાત
સુખદુખસુખ અને દુઃખ

5️⃣ દ્વિગુ સમાસ

👉 સંખ્યાવાચક શબ્દ પૂર્વપદ હોય.

ઉદાહરણ

શબ્દવિચ્છેદ
ત્રિલોકત્રણ લોક
પંચવટીપાંચ વટ
દ્વારકાબે દ્વાર

6️⃣ બહુવ્રીહિ સમાસ

👉 સમાસનો અર્થ પૂર્વપદ કે ઉત્તરપદથી અલગ હોય.

📌 આ સમાસ વિશેષણ તરીકે વપરાય છે.

ઉદાહરણ

શબ્દઅર્થ
નિલકંઠશિવ
પીતાંબરકૃષ્ણ
ચતુરાનનબ્રહ્મા

સમાસ વિચ્છેદ એટલે શું?

👉 સમાસ થયેલા શબ્દને ફરીથી અલગ શબ્દોમાં વિભાજન કરવું તેને સમાસ વિચ્છેદ કહે છે.

ઉદાહરણ

  • માતાપિતા → માતા + પિતા

  • ગ્રામવાસી → ગામમાં રહેતો

  • ત્રિલોક → ત્રણ લોક

સમાસ ઓળખવાની સરળ રીત

લક્ષણસમાસ પ્રકાર
અવ્યયથી શરૂઅવ્યયીભાવ
ઉત્તરપદ મુખ્યતત્પુરુષ
એક જ વસ્તુકર્મધારય
‘અને’ ભાવદ્વંદ્વ
સંખ્યાવાચકદ્વિગુ
અલગ અર્થબહુવ્રીહિ

પરીક્ષામાં ઉપયોગી મુદ્દા

✔ સમાસની વ્યાખ્યા
✔ સમાસના પ્રકાર
✔ સમાસ ઓળખો
✔ સમાસ વિચ્છેદ

📚 TET, TAT, GPSC, Talati, Clerk પરીક્ષામાં ખૂબ મહત્વપૂર્ણ વિષય છે.

ટૂંકમાં યાદ રાખો

શબ્દ ટૂંકો + અર્થ પૂરો = સમાસ