ગુજરાતી વ્યાકરણ
ટોપીક : અલંકાર
અલંકાર એટલે શું?
👉 કાવ્ય કે ભાષાને વધુ સુંદર, અસરકારક અને રસાળ બનાવે તેને અલંકાર કહે છે.
જેમ શરીરને આભૂષણ (ઝેવર) શોભા આપે છે, તેમ ભાષાને અલંકાર શોભા આપે છે.
📌 ‘અલંકાર’ શબ્દનો અર્થ છે — શોભા વધારનાર.
અલંકારની જરૂર કેમ પડે?
✔ ભાષાને આકર્ષક બનાવવા
✔ ભાવને ઊંડાણ આપવા
✔ કાવ્યમાં રસ ઉત્પન્ન કરવા
✔ વાચક / શ્રોતાની લાગણી સ્પર્શવા
અલંકારના મુખ્ય પ્રકાર
ગુજરાતી વ્યાકરણમાં અલંકારના મુખ્ય ૩ પ્રકાર માનવામાં આવે છે:
1️⃣ શબ્દાલંકાર
2️⃣ અર્થાલંકાર
3️⃣ છંદાલંકાર
1️⃣ શબ્દાલંકાર
👉 શબ્દના ઉચ્ચાર, આવર્તન અથવા ગોઠવણીથી થતી શોભા તેને શબ્દાલંકાર કહે છે.
અર્થ કરતાં શબ્દનો ખેલ મહત્વનો હોય છે.
(1) અનુપ્રાસ અલંકાર
જ્યારે એક જ અક્ષર અથવા અવાજ વારંવાર આવે.
ઉદાહરણ:
કમળ કુંડળ કાંતિ કરે
રમણ રમ્ય રેતી રણમાં
(2) યમક અલંકાર
એક જ શબ્દ વારંવાર આવે પણ દરેક વખતે અલગ અર્થ આપે.
ઉદાહરણ:
કર કર કમલ પર કર કર અર્પણ
(કર = હાથ, કર = કર)
(3) પુનરુક્તિ અલંકાર
એક જ શબ્દનો પુનરાવર્તન થાય.
ઉદાહરણ:
ધીરે ધીરે ચાલે વાયા
સારા સારા માણસો
2️⃣ અર્થાલંકાર
👉 અર્થના આધાર પર થતી શોભાને અર્થાલંકાર કહે છે.
અહીં શબ્દ બદલાય તો પણ ભાવ મહત્વનો રહે છે.
(1) ઉપમા અલંકાર
જ્યારે બે વસ્તુઓ વચ્ચે સરખામણી થાય.
📌 ઉપમા શબ્દો: જેમ, જેવું, સમાન, જેવી
ઉદાહરણ:
તેનું મુખ ચંદ્ર જેવું છે.
વીર સિંહ સમાન લડ્યો.
(2) રૂપક અલંકાર
જ્યારે સરખામણી સીધી જ થાય, ઉપમા શબ્દ વગર.
ઉદાહરણ:
તે તો જ્ઞાનનો સાગર છે.
શિક્ષક દીવો છે.
(3) ઉત્પ્રેક્ષા અલંકાર
અશક્ય કલ્પના કરવામાં આવે.
ઉદાહરણ:
માને કે ચંદ્ર ધરતી પર ઉતર્યો છે.
(4) અતિશયોક્તિ અલંકાર
અતિશય વધારાનો ભાવ દર્શાવાય.
ઉદાહરણ:
તેના આંસુઓથી નદી વહી ગઈ.
(5) માનવીકરણ અલંકાર
જડ વસ્તુને માનવી જેવા ગુણ આપવામાં આવે.
ઉદાહરણ:
પવન ગુસ્સે થયો છે.
ધરતી માતા રડી રહી છે.
3️⃣ છંદાલંકાર
👉 છંદ, માત્રા અને લયથી થતી શોભાને છંદાલંકાર કહે છે.
આ અલંકાર કાવ્યની તાલબદ્ધતા વધારે છે.
ઉદાહરણ:
દોહા
ચોપાઈ
સોરઠા
અલંકાર ઓળખવાની સરળ રીત
| લક્ષણ | અલંકાર |
|---|---|
| સમાનતા દેખાય | ઉપમા |
| સીધી સરખામણી | રૂપક |
| અતિશયોક્તિ | અતિશયોક્તિ |
| માનવી ગુણ | માનવીકરણ |
| અક્ષર આવર્તન | અનુપ્રાસ |
| શબ્દ પુનરાવર્તન | પુનરુક્તિ |
પરીક્ષામાં પૂછાતા પ્રશ્નો
✔ અલંકારની વ્યાખ્યા
✔ અલંકાર ઓળખો
✔ ઉદાહરણ આપો
✔ કાવ્ય પંક્તિમાં અલંકાર ઓળખો
📚 TET, TAT, GPSC, Talati, Clerk પરીક્ષામાં અલંકાર મહત્વપૂર્ણ છે.
ટૂંકમાં યાદ રાખો
શબ્દની શોભા = શબ્દાલંકાર
અર્થની શોભા = અર્થાલંકાર
લયની શોભા = છંદાલંકાર